طرح توجیهی مرمت و احیا | بازسازی و نوسازی اماکن تاریخی

پیشنهادی: طرح توجیهی مرمت و احیاء | بازسازی و نوسازی مهمان پذیر (کلیک نمایید)

احیا و مرامت خانه های تاریخی | بافت های تاریخی

بافت و مراکز با ارزش تاریخی و فرهنگی شهرهای ایران مملو از بناهای ارزشمندی است که متاسفانه به دلیل عدم توجه کافی در حال فرسودگی و زوال هستند. شناخت و احیاء خانه و خانه سازی سنتی به عنوان بخشی از معماری کشورمان ضمن آن که از وجه اقتصادی و تامین رفاه عمومی واجد اهمیت والایی است، در عین حال باعث برقراری پیوند ما با مواریث گذشته و آموزش مجدد از تجارب گران بهای آنان می گردد.

خانه های تاریخی شواهد زنده ای از دوران بسیار مهم تاریخی در ایران اند. وجود این سرمایه های فرهنگی و تهدیداتی که با توسعه جدید متوجه آنها است، واکنشی سریع را ضروری می کند. بی اعتنایی به این آثار، حاصلی جز تجربه کردن مجدد آزمودنی ها و در نهایت عقب ماندگی فرهنگی را به دنبال نخواهد داشت.

فضای خانه تاریخی زهتاب جهت مرمت و احیا 

• فضای شماره 1: اتاق
• فضای شماره 2: اتاق شاه‌ نشین با صندوق‌ خانه
• فضای شماره 3: اتاق آینه با صندوق‌ خانه
• فضای شماره 4: اتاق
• فضای شماره 5: اتاق
• فضای شماره 6: مطبخ
• فضای شماره 7: هشتی (ورودی)
• فضای شماره 8: سرویس بهداشتی
• فضای شماره 9: حمام
• فضای شماره 10: انباری
• فضای شماره 11: صندوق‌ خانه و انبار نگهداری مواد غذایی
• فضای شماره 12: باغچه
• فضای شماره 13: حوض آب
• فضای شماره 14: باغچه
• فضای شماره 15: حیاط
• فضای شماره 16 و 17: اتاق
• فضای شماره 18: اتاق
• فضای شماره 19: پشت بام

روش اجرای طرح مرمت خانه تاریخی

با توجه به آسیب نگاری و آسیب شناسی های بنا ، مرمت بنا طرح ریزی شده و به صورت زیر اولویت بندی می شود:

• پاکسازی و آواربرداری
• رفع خطر از قسمت های بحرانی و در حال فرو ریختگی بنا که شامل شمع بندی، دفع آب های سطحی، استحکام بخشی و ایجاد پوشش های موقت می باشد

انجام اقدامات مرمتی که به اولویت شامل موارد زیر می باشد:

• شمع بندی، رو چوب کردن و تقویت پی اتاق‌ ها
• پی بندی دیوارهای رطوبت زده در جداره‌ های حیاط
• برچیدن فرش کف آجری یا موزاییکی یا هر نوع ملات
• تراشیدن اندودهای رطوبت زده یا در حال ریزش
• برچیدن درب و پنجره چوبی همراه با چارچوب
• برچیدن درب ورودی فلزی همراه با چارچوب
• درآوردن بند کهنه گچی و گل ‌اندود و … و پاک ‌کردن درزها
• تقویت و استحکام بخشی سقف های تیر پوش در محل اتصال تیرهای باربر و چوب مشته ‌ها
• تهیه و نصب سنگ دو تیشه ریشه‌ دار لاشتر یا مشابه در ازاره ساختمان، با ملات سیمان
• ساماندهی سنگ لبه باغچه‌ ها و حوض آب
• عایق‌ کاری کف و کاشی‌ کاری و حوض آب
• بازسازی جداره بیرونی بنا در حیاط
• مرمت دیوارهای آجری
• اجرای سقف و تخریب و بازسازی تاق‌ ها و سقف فضاهای 1، 2 و 3
• اصلاح و مرمت راه پله آجری ورودی طبقه اول
• جمع آوری و اجرای اندود عایق بندی بام جهت جلوگیری از نفوذ رطوبت نزولی
• آجر فرش بام فضای 18 و 19
• اندود گچ به ضخامت 5/2 سانتی‌ متر برای فضای شماره 3
• رنگ آمیزی و نقاشی کاری فضای شماره 3
• آیینه کاری فضای شماره 3
• ساخت پنجره‌ های چوبی
• ساخت ارسی
• ساخت درب‌ های چوبی
• رنگ ‌آمیزی سطوح چوبی
• نازک کاری نهایی

ارائه راهکارهای احیا و مرمت خانه تاریخی ذهتاب در جهت دستیابی به حفظ ارزش‌ ها و اصالت بنای تاریخی

1) تقویت پی جهت مرمت 

برای تقویت پی روش های مختلفی وجود دارد، در اینجا به دو روش سنتی و مدرن اشاره شده است. لازم به ذکر است که انتخاب نوع روش بستگی به وضعیت بنا و مصالح آن و تفسیر مرمت گر جهت انتخاب بهترین روش و یا حتی تلفیقی از آنها می باشد . از روش های مدرنی که می توان به تقویت پی پرداخت، بکارگیری شناژ بتن آرمه در اطراف پی است . این شناژ به صورت کمکی عمل می کند و اطراف پی را مسلح خواهد نمود.

از روش های سنتی نیز می توان به تقویت پی به وسیله ملات شفته آهک اشاره کرد، بکارگیری این روش، افزایش سطح باربری پی را به دنبال دارد. اجرای این روش افزایش پایداری و کنترل نشست را در پی دارد. در این بخش افزایش سطح مقطع با استفاده از شفته آهکی پیشنهاد شده است. به این منظور ابتدا در طرفین پی، سازه نگهبان نصب شده و سپس گودبرداری طرفین پی تا میزان لازم انجام می گیرد. آنگاه به برچیدن بخش های فرسوده و فاقد استحکام اقدام نموده و با استفاده از مصالح شفته آهک به تقویت پی پرداخته خواهد شد.

شکل 52: جزئیات پیشنهادی استحکام بخشی پی

2) دفع رطوبت جهت مرمت 

به رطوبت و یا نم و نایی که از طرف زمین و از طریق خاک زیر پی به دلیل خاصیت موئینگی به پی و سایر مصالح دیوار سرایت می کند رطوبت صعودی گفته می شود. این عامل مخل باعث بروز آسیب هایی مانند داغ رطوبت، شوره، طبله کردن و پوسته شدن لایه اندود، گیلاسه شدن پای دیوار و … می شود. رطوبت همچنین باعث سست شدن قرنیز ها و افتادن ازاره ها و خالی شدن بندهای آجر کاری شده است.

یکی از آسانترین و کم هزینه ترین راه های دفع رطوبت صعودی کشاندن این رطوبت به هوای آزاد از طریق مسیری دیگر غیر از راه مصالح دیوار است .این کار توسط ایجاد کانال هایی در کف و راه دادن این کانال ها به هوای آزاد است تا رطوبت بتواند از این مسیر خارج شود.این روش علاوه بر اینکه اقتصادی است ، نیاز به جزئیات پیشرفته و حساس ندارد و در ایران نیز بسیار از این روش استفاده می گردد. اجرای این ناکش ها در دو ردیف جداره های خارجی بنا و نیز جداره های داخلی رو به حیاط صورت می گیرد.

شکل 53: جزئیات پیشنهادی ایجاد ناکش

به جهت دفع رطوبت نزولی نیز، پس از اینکه به برچیدن تیرهای فرسوده اقدام نموده، به برچیدن لایه های آسیب دیده سقف پرداخته و بتن سبک استفاده می گردد و تیرهای فرسوده نیز تعویض می گردند.

شکل 54: جزئیات پیشنهادی سقف‌های تیر پوش

شکل 55:‌جزئیات پیشنهادی سقف‌های تیر پوش کاذب

3) عایق‌کاری سقف جهت مرمت

جهت جلوگیری از نفوذ نزولات جوی استفاده از عایق رطوبتی ( ایزوگام) پیشنهاد می شود که ماندگاری طولانی مدت داشته و در مقابل حرارت و تابش آفتاب در صورت از بین رفتن کاه گل و آجر فرش مقاوم می باشد. شیب بندی با خرده آجر یا پوکه صنعتی یا پوکه معدنی با شیب 5/1% انجام شده و سپس جهت ایجاد بستری برای عایق رطوبتی، 2 سانتی متر ملات ماسه سیمان اجرا نموده و بعد لایه عایق رطوبتی و در نهایت آجر فرش 20*20*5 سانتی متر اجرا می شود.

4) بازسازی طاق و تویزه

برای بازسازی اتاق هایی که پوشش آن ها طاق و تویزه می باشد، باید بخش هایی که مصالح آن فرسوده شده است مثل خشت هایی که مقاومت خود را از دست داده اند را با مصالح جدید بازسازی کرده و بندکشی هایی را که فرسوده شده است برداشته و از ملات جدیدتر استفاده کرد، سپس روی تمام سطح طاق و تویزه یک لایه دوغاب ریخته می شود به حدی که روی سطح طاق و تویزه پوشیده شود و در نهایت مصالح دیگر جهت ایزوله کردن بام به کار می رود.

اتاق هایی که پوشش آن ها به صورت تخت اجرا شده است را نیز باید از مصالح موجود کاملاً تخلیه کرده تا به تیرهای اصلی طاق رسیده، تیرهایی را که بر اثر نفوذ رطوبت آسیب دیده اند را تعویض یا بازسازی نموده و تمام تیرهای موجود را با مواد تقویت کننده(مواد تقویت کننده چوب در برابر موریانه و رطوبت و اقداماتی نظیر نیم سوز کردن تیرها) مقاوم .

کرد بعد از انجام عملیات تقویت و بازسازی تیرهای اصلی، تخته کوبی روی تیرهای اصلی (ثقت) صورت می گیرد و بعد از آن با لایه ای از حصیر پوشش های چوبی را می پوشانند. امروزه به جای حصیر از نایلون استفاده می کنند و بعد تمام سطح پشت بام را غوره گل ( که مخلوطی از نخاله آجر، گل رس، شن و ماسه می باشد) ریخته می شود، به طوری که سطح بام به طرف آبروها شیب بندی شوند و بعد در مرحله بعدی دوغاب گل رس خالص روی آن می ریزند تا تمام درزها پر شوند

5) کف ‌سازی

کف برخی فضاها در دوره های بعد از ساخت با مصالحی همچون کاشی و .. به شیوه ناهمگونی بازسازی شده است. در ابتدا کف سازی های آسیب دیده و ناهمگون برچیده می شوند. برای کف سازی فضاهای مورد نیاز نیز از مصالح مقاوم در برابر رطوبت استفاده می شود. با در نظر داشتن اصالت اثر و همچنین کاربری در نظر گرفته شده به منظور احیاء می توان از آجرهای20*20*5 در کف فضاهای داخلی استفاده نمود.

همچنین کف حیاط نیز دچار فرسایش شده است. به این منظور نیز کف حیاط را بازسازی نموده و با زیرسازی در نظر گرفته شده، آجرهای جدید جایگزین کف آسیب دیده می گردند. برای کف حیاط نیز می توان از آجر فرش استفاده نمود

شکل 56: جزئیات پیشنهادی کف ‌سازی اتاق‌ها و حیاط

شکل 57: جزئیات پیشنهادی کف سازی حیاط پیرامون

در قسمت فضاهای تر نیز، جزئیات کف سازی مخصوص این فضا ارائه می گردد . همانطور که قبلا نیز بیان شد، سرویس بهداشتی در طبقه همکف ساختمان ضلع شمال شرقی قرار دارد و مقرر گردیده بر برخی از اتاق‌های اقامتی سرویس بهداشتی ایجاد شود که این بخش نیز به علت عدم عایق بندی مناسب می تواند مشکلاتی را ایجاد نماید.

لذا برای مرمت این بخش پیشنهاد می گردد که اجرای تاسیسات به صورت مناسب، صورت گیرد و سپس لوله گذاری فاضلاب انجام می گیرد. در بخش روشویی نیز اقدامات مربوط به عایق کاری انجام می گیرد.

شکل 58: جزئیات اجرایی سرویس بهداشتی به همراه کف سازی

شکل 59: جزئیات اجرایی روشویی به همراه کف سازی

6) مرمت ازاره‌ها

ازاره بنا تحت تأثیر آب های روان، آب هایی که بر روی زمین ریخته می شود، و رطوبت بالارونده از پی و زمین زیر پی قرار دارد، اما متاسفانه در اثر بی توجهی و نفوذ رطوبت در پای دیوار تخریب شده اند. برای محافظت این قسمت از نما، علاوه بر احداث کانال ناکش برای دفع رطوبت و شیب بندی برای دور نمودن آب های سطحی، می توان از مواد و مصالح مقاوم و همگون و مشابه در ازاره استفاده نمود .

برای مرمت این بخش ها از سنگ با اسکوپ فلزی استفاده می شود. اسکوپ ها، از سیم مفتولی تشکیل شده اند که برای مهار بیشتر سنگ ها در سطوح قائم به کار می روند. در سطوح قائم به علت خاصیت اندک جذب رطوبت در سنگ، ملات به سنگ خوب نمی چسبد و این احتمال وجود دارد که بعد از گذشت زمان، سنگ از ملات جدا شده و سقوط کند. به همین علت نیز با اجرای اسکوپ سنگ را درون ملات مهار می کنند تا در صورت گسست ملات و سنگ، سنگ سقوط نکند

شکل 60: جزئیات اجرایی نصب سنگهای ازاره

در مواردی هم که تنها بخشی از سنگ آسیب دیده است، بخش موردنظر برش داده می شود و با یک تکه سنگ همخوان (لقمه سنگ) پر می شود. این اتصال با استفاده از چسب سنگ یا ملات پودر سنگ صورت می گیرد

5-6-7- تعویض آجرهای پوسیده دیواره

رطوبت در نما باعث فرسوده شدن ملات ها و به مرور زمان، لخا ی شدن بندهای بین آجرها شده است . همچنین باعث لق شدن آجرها، تغییر در نما، شوره زدن و … شده است . به همین منظور، در قسمت های مورد نیاز، به تعویض آجرهای پوسیده با آجرهای جدید (همخوان ولی متفاوت) پرداخته خواهد شد.

شکل 62: تعویض آجرهای فرسوده

5-6-8- تعویض ملات‌های آسیب‌دیده

در بسیاری از قسمت ها، بندکشی ها و ملات های بین آجرها به صورت سطحی در اثر رطوبت صعودی یا نزولی و یا به مرور زمان فرسوده و پوسیده شده است برای رفع این آسیب ، بندکشی ها تعویض می شوند. جهت این اقدام بندکشی های تا عمق لازم خالی شده و سپس محل مورد نظر با فرچه تمیز شده و سپس ملات جدید جایگزین می گردد. رنگ بندکشی ها در عین اینکه باید با آجرها هماهنگ باشد ولی باید متمایز و مشخص از بندکشی های اصل بنا باشد ملات جایگزین، ملات باتارد و با نسبت های (ملات ماسه 4 یا 5، سیمان 1، آهک 3) می باشد.

5-6-9- مرمت اندود دیوارهای داخلی

همانطور که در بخش آسیب شناسی گفته شد، یکی از آسیب هایی که به علل طبیعی به بنا وارد شده است، ریختگی لایه اندو سطحی بنا و تخریب بخش‌های تزئینات داخلی اتاق‌ها می باشد جهت مرمت این آسیب ابتدا قسمت های آسیب دیده را با دقت جدا کرده و پس از تمیزکردن بخش آسیب دیده، اندود گچ و خاک به عنوان آستر و اندود گلی و آینه (فضای شماره 3)  روی آن اجرا شده و در نهایت اندود گلی و گچی به ضخامت 2 میلیمتر لایه نهایی راتشکیل خواهد داد.

5-6-10- مرمت نقاشی‌ها و آیینه کاری فضای شماره

با توجه به وضعیت فعلی فضای شماره 8 خانه، یکی از آسیب‌های مهم این فضا تخریب نقاشی‌ها و آیینه‌‌های اتاق می باشد. جهت مرمت این آسیب‌ها، ابتدا آینه‌ها با دقت جدا شده و پس از تمیز کردن آیینه و یا ساخت آیینه با توجه به عناصر اتاق می باشد.

5-6-11- مرمت دیوارهای خارجی

یکی دیگر از آسیب هایی که در برخی قسمت های دیوار خارجی خانه زهتاب به علل انسانی و طبیعی ایجاد شده است، ریختگی لایه اندود سطیح بناها می باشد. . جهت مرمت این آسیب ابتدا لایه اندود را با قلم و چکش با دقت و بدون آسیب زدن به آجرهای زیرین از محل خود جدا کرده و سپس در صورت آسیب دیدن آجرهای زیرین، آجرهای آسیب دیده را ازمحل جدا کرده و با آجرهای سالم تعویض نموده . آجرهای جدید باید به صورتی باشند که از نظر جنس و مقاومت با آجرهای قدیمی هماهنگ باشند. ملات استفاده شده در این عمل، ملات ماسه آهک و سیمان می باشد. مقدار اختلاط در این ملات نیز باید نسبت به مقاومت آجرها تعیین شود زیرا استفاده از ملات خیلی قوی در کنار آجرهایی که مقاومت کمتری دارند صحیح نیست. در مواردی که فقط ملات بین آجرها به دلیل عوامل فرسایشی مانند یخبندان و … آسیب دیده باشد، درزها را باید به عمق لازم تراشید و دوباره بندکشی کرد. بندکشی بخش های آسیب دیده نیز توسط مخلوط پودرآجر، پودرسنگ و سیمان انجام می شود . به منظور پاکسازی نما از دیوار نوشته ها نیز، اگر جرم ناچیز و سطحی باشد می توان با آب فشان بر روی آن آب پاشید و هنگام حرکت آب از بالا به پایین با سنباده غیرسیمی یا مویی و در مواردی سنگ ساب دستی سطح را سایش داده و سپس با آب گرفتن جرم ها، نما را تمیز کرد

5-6-12- مرمت باغچه‌ها

دو باغچه در حیاط خانه وجود دارد که فقط در یکی از آن‌ها دو درخت زنده می باشد. تقویت خاک باغچه‌ها، تعویض سنگ‌های کناری و کاشت درختچه‌ از اقدامات لازم برای مرمت باغچه‌ها می باشد.

5-6-13- مرمت حوض

یکی از آسیب‌های قابل ملاحظه در حیاط خانه زهتاب، فرسودگی سنگ‌ های کناره حوض آب می‌ باشد که نیازمند بازسازی می باشد. همچنین عایق‌کاری حوض آب جهت جلوگیری از رطوبت و نشت آب الزامی می باشد.

بررسی طرح‌ های پیشنهادی احیا خانه تاریخی

در این قسمت سعی شده است تا پیشنهادهای مناسب با احیاء خانه تـاریخی زهتاب در دو حـوزه اقـامتی و پـذیرایی مطرح شود:

1) کاربری اقامتی

هتل سنتی کاربری اقامتی برای یک بنای تاریخی به این معناست که مخاطبان نمی توانند از تمام بخش های آن، بازدید کنند چون بازدید از یک هتل محدود است و دسترسی به تمام فضاها برای مخاطب ممکن نیست. از سوی دیگر بخشیدن کاربری اقامتی به یـک بنـای تاریخی ممکن است مستلزم تغییرات گسترده باشد به خصوص آنکه فـرد سـرمایه گـذار بخواهـد اسـتانداردهای بـالایی را به آن تخصیص دهد و نه فقط در حد یک اقامتگاه سنتی. همچنین، باید در نظر داشت اگر در کنار احیـای یـک خانـه تـاریخی اقـدامی صورت گیرد که به نوعی آسیب زننده به آن فضا باشد، تفاوتی با بازسازی آن ندارد.

2) کاربری پذیرایی

کافه، یکی از رایج‌ترین گزینه‌ها برای طرح کاربری بناهای تاریخی می باشد که البته در همه موارد گزینه مناسبی نخواهد بود. این نوع کاربری ممکن است به دلیل رفت و آمد بیش از حد و صدمات ناشی از آن موجب تخریب بیشتر بنا گردد حال آن که هدف اصلی از احیا ء، استفاده مناسب و بالا بردن عمر یک بناست.

در سطح شهر اصفهان و در محدوده بافت تاریخی نیز چند مرکز با کاربری های پذیرایی موجود می باشد. مانند چایخانه های سنتی یا قهوه خانه های سنتی ، که دسترسی مستقیم به معبر عمومی و خیابان اصلی را در مقایسه با خانه زهتاب دارند و نیز از مساحت بیشتری برخوردار هستند و علاوه بر این در دل بافت مسکونی جای نگرفته‌اند. در این میان، توجه به مواردی همچون مولد صدا، بو، نیاز به پارکینگ و … نیز حائز اهمیت است